Có học giả đã nhận định rằng, nếu người này không ᴄʜếᴛ sớm trong tay hoạn quan thì dưới sự ủng hộ của vị Đại tướng quân này, các Hoàng đế Hán triều ít nhất vẫn có thể cai quản thiên hạ, cơ nghiệp 400 năm của Đại Hán cũng không dễ dàng sụp đổ và biến mất như vậy.
Tam quốc là thời kỳ phân tranh ba quốc gia ở Trung Hoa hay từ năm 220 đến năm 280, tức giai đoạn giữa nhà Đông Hán và nhà Tây Tấn, khi ba nhà là Ngụy, Thục và Ngô đánh lẫn nhau để tranh giành thiên hạ.
Đã được viết trong sử Trung Quốc trong bộ Tam quốc chí của sử gia Trần Thọ, sau này thời nhà Minh nhà văn La Quán Trung đã hư cấu để viết bộ tiểu thuyết lịch sử Tam quốc diễn nghĩa được dịch sang tiếng Việt và xuất bản nhiều lần.
Tam quốc là thời kỳ xuất hiện nhiều anh hùng, mưu sĩ.
Tuy nhiên, nhiều nhà sử học Trung Quốc cũng như nhiều người dân khác cho rằng thời kỳ Tam quốc bắt đầu năm 190 khi liên minh chống Đổng Trác được thành lập cuối thời nhà Đông Hán.
Mở đầu cho cuộc hỗn ʟᴏạɴ dẫn đến thời kỳ Tam quốc là cái ᴄʜếᴛ của Hán Linh Đế tháng 5 năm 189 đã dẫn đến thời kỳ nhiếp chính không ổn định của Hà Tiến vốn là Đại tướng quân và sự tái phát của mối bất hòa giữa các hoạn quan và các quan lại khác.
Sau khi Hà Tiến bị Trương Nhượng và Thập thường thị ɢɪếᴛ thì bộ tướng là Viên Thiệu đã thảm sát các hoạn quan trong triều. Sự hỗn ʟᴏạɴ trong triều đã mở đường cho thứ sử Tây Lương là Đổng Trác trở về kinh thành Lạc Dương và kiểm soát toàn bộ triều chính, mở đầu cho các cuộc chiến tranh sát phạt lẫn nhau của các chư hầu trên toàn lãnh thổ Trung Hoa. Nhiều sử gia nhận định nếu Đại tướng quân Hà Tiến không ᴄʜếᴛ có lẽ sẽ không xảy ra bố cục hỗn ʟᴏạɴ phân tranh.
Hà Tiến trong phim Tam quốc diễn nghĩa 1996.
Hà Tiến (? – 189) tự Toại Cao, là tướng ngoại thích vào cuối thời Đông Hán trong lịch sử Trung Quốc. Ông từng có xuất thân là một người hành nghề bán thịt ở Nam Dương – nơi khởi phát của vua Quang Vũ Đế nhà Đông Hán.
Thời Hán Linh Đế, em gái cùng cha khác mẹ của ông là Hà thị được tuyển vào cung và được vua sủng ái lập. Năm 180, Hà thị được lập làm hoàng hậu, Hà Tiến là ngoại thích được vào cung làm quan.
Năm 184, Trương Giác phát động khởi nghĩa Khăn Vàng. Hà Tiến được Hán Linh Đế phong lên chức Đại tướng quân, lãnh trách nhiệm dẹp ʟᴏạɴ. Nhờ sự tố giác của một đệ tử Khăn Vàng là Đường Chu, ý định khởi sự vào tháng 3 của Trương Giác bị lộ. Hà Tiến sai quân bắt người phụ trách các thủ hạ của Trương Giác tại Lạc Dương là Mã Nguyên Nghĩa mang xé xác. Hoạn quan Phong Tư và Từ Phụng từng có liên hệ với Trương Giác bị lộ, cũng lập tức bị bắt bỏ ngục. Đồng thời, hơn 1000 đệ tử của Trương Giác ở kinh thành bị bắt giam và ɢɪếᴛ chết.
Theo đề nghị của Hà Tiến, Hán Linh Đế phái 3 tướng là Bắc trung lang tướng Lư Thực, Tả trung lang tướng Hoàng Phủ Tung và Hữu trung lang tướng Chu Tuấn đi dẹp Trương Giác. Cuối năm đó anh em Trương Giác bị dẹp, Hà Tiến được phong làm Thận hầu và trở thành quyền thần có tiếng tăm và thế lực khét tiếng.
Năm 188, Hán Linh Đế vốn rất tin yêu các hoạn quan, đã lập ra đội quân Tây Viên giao cho hoạn quan Kiển Thạc lên cầm quyền chỉ huy quân đội. Các sử gia đánh giá quyết định này là sai lầm lớn của Hán Linh Đế vì đã buộc Hà Tiến phải dưới quyền Kiển Thạc khiến cho hai người mâu thuẫn gay gắt thêm, dẫn tới khởi đầu cho ʟᴏạɴ lạc trong triều sau này.
Trương Nhượng trong phim Tam quốc diễn nghĩa 1996.
Đầu năm 189, Hán Linh Đế qua đời. Con Hà hoàng hậu là thái tử Lưu Biện lên nối ngôi, tức là Hán Thiếu Đế. Hà hậu trở thành Hà thái hậu lâm triều xưng chế, cùng Hà Tiến điều hành triều chính. Hà thái hậu lệnh cho Hà Tiến cùng Thái úy Viên Ngỗi đảm đương công việc Thượng thư 6 bộ. Viên Ngỗi được phong làm Hậu tướng quân, hợp tác cùng Hà Tiến phụ chính.
Mâu thuẫn giữa ngoại thích và hoạn quan đã xảy ra từ nhiều đời trước trong cung đình nhà Hán. Tới khi Hà Tiến lên nắm quyền, mâu thuẫn vẫn tiếp tục. Hoạn quan Kiển Thạc được Hán Linh Đế trọng dụng trước khi ᴄʜếᴛ, lúc Thiếu Đế mới lên ngôi định mưu ɢɪếᴛ Hà Tiến.
Tuy nhiên một thái giám dưới quyền Kiển Thạc, đồng hương với Hà Tiến là Quách Thắng lại tố cáo ý định của Kiển Thạc. Vì vậy Hà Tiến bèn chủ động ra tay trước, điều quân bắt ɢɪếᴛ Kiển Thạc. Cả tám viên Hiệu úy Tây Viên dưới quyền Kiển Thạc đều trở thành lực lượng dưới quyền Hà Tiến.
Tuy nhiên, thế lực của phe hoạn quan vẫn còn mạnh, nên Hà Tiến bàn bạc với các thủ hạ, được Viên Thiệu hiến kế bãi chức các hoạn quan. Hà Tiến phong Viên Thiệu làm Tư Lệ hiệu úy.
Ông vào cung bàn với Hà thái hậu bãi chức tất cả các hoạn quan, đổi dùng quan lang phục vụ trong triều. Nhưng trước đây Hà thái hậu từng nhờ thập thường thị can Hán Linh Đế nên không bị truất ngôi hoàng hậu. Do có ơn các hoạn quan nên Hà thái hậu không đồng ý, nói với Hà Tiến: “Ta chỉ là góa phụ trẻ tuổi, làm sao tiện sai khiến các nhân sĩ mũ cao áo rộng?”
Hà Tiến lại nghe theo ý kiến của Viên Thiệu, cho quân địa phương vào kinh thành với mưu đồ u.y h.i.ế.p Hoàng hậu nhằm tru ᴅɪệᴛ thái giám. Ông sai người ra nói với tướng Đổng Trác đang đóng quân ở Hà Đông và thứ sử Tinh châu là Đinh Nguyên hãy mang quân vào Lạc Dương “giả làm ph.ả.n đòi dẹp hoạn quan”, với mục đích là dọa thái hậu phải bằng lòng bãi chức các hoạn quan.
Đổng Trác trong phim Tam quốc diễn nghĩa 2010.
Quả nhiên Hà thái hậu nghe tin Đổng Trác sắp kéo quân vào Lạc Dương, trúng kế sợ hãi, vội ra chiếu cách chức các hoạn quan, bắt về quê dưỡng lão. Người đứng đầu hoạn quan là Trương Nhượng có con nuôi lấy em gái Hà thái hậu và được mẹ Hà thái hậu là Vũ Dương quân ưa thích. Do sự cầu cứu của Trương Nhượng, bà Vũ Dương quân đứng ra nói giúp với Hà thái hậu. Hà thái hậu bị mẹ thuyết phục, bèn thu hồi lại lệnh bãi chức các thái giám, lại cho vào cung làm việc.
Năm 189, Hà Tiến tiếp tục theo ý kiến của Viên Thiệu, vào cung Trường Lạc gặp Hà thái hậu xin ý chỉ đề nghị ɢɪếᴛ hết các hoạn quan. Trong các hoạn quan có người nghe được chuyện bèn báo với Trương Nhượng. Trương Nhượng cùng Đoàn Khuê vội huy động vài mươi quân lính cầm binh khí phục sẵn, đợi lúc Hà Tiến ra cửa cung bèn đổ ra bắt sống, mang tới dưới lầu Thượng thư rồi kể tội ông là người vong ân bội nghĩa và ɢɪếᴛ ᴄʜếᴛ ông trước điện Gia Đức. Không rõ năm đó Hà Tiến bao nhiêu tuổi.
Hà Tiến không bị ɢɪếᴛ, Đổng Trác ắt không dám vào kinh.
Đại tướng quân họ Hà vừa vong mạng, thiên hạ đã lâm vào cảnh đại ʟᴏạɴ. Đầu tiên phải kể tới việc Đổng Trác đem quân vào thành và trở nên chuyên quyền, tiếp đó là việc các chư hầu hội binh chinh phạt Đổng Trác nhưng sau đó lại ủng binh tự lập, công kích lẫn nhau.
Một loạt các biến cố xảy ra sau cái ᴄʜếᴛ của Hà Tiến đã báo hiệu cho ngày tàn của nhà Đông Hán cũng như mở ra thế cục phân tranh ʟᴏạɴ lạc vào thời Tam quốc.
Thiết nghĩ Hà Tiến năm xưa đã làm tới chức Đại tướng quân, nắm trong tay binh mã của triều đình. Nếu ông không bị ɢɪếᴛ, Đổng Trác ắt không dám vào kinh, hoặc dù cho có tiến quân vào thành cũng không có gan ʟᴏạɴ chính.
Hơn nữa, Hà Tiến còn sở hữu đội quân chính quy tinh nhuệ nhất của triều đình trung ương lúc bấy giờ. Trong trường hợp các chư hầu nổi dậy cát cứ, ông cũng hoàn toàn có khả năng đem binh trấn áp.
Vì vậy mà có học giả đã nhận định rằng, nếu Hà Tiến không ᴄʜếᴛ sớm trong tay hoạn quan thì dưới sự ủng hộ của vị Đại tướng quân này, các Hoàng đế Hán triều ít nhất vẫn có thể cai quản thiên hạ, cơ nghiệp 400 năm của Đại Hán cũng không dễ dàng sụp đổ và biến mất như vậy.
